Marathi Vyakaran : Complete Marathi grammar : संपूर्ण मराठी व्याकरण
📘 मराठी व्याकरण – संपूर्ण अभ्यासक्रमाचे अनुक्रमणिका
✨ A. मूलभूत व्याकरण घटक (Fundamentals)
भाषा म्हणजे काय?
लिपी व तिचे प्रकार
वर्णमाला (स्वर, व्यंजन, स्वरादी, अनुस्वार, विसर्ग)
अक्षर, शब्द, पद, वाक्य यांचे अर्थ व प्रकार
शब्दांचे प्रकार / शब्दांच्या जाती
▸ नाम, सर्वनाम, क्रियापद, विशेषण
▸ क्रियाविशेषण, अव्यय, उभयान्वयी अव्यय
▸ शब्दयोगी अव्यय, केवलप्रयोगी अव्यय
📚 B. रचना व प्रयोग (Structure & Usage)
प्रयोग व त्याचे प्रकार
संधी प्रकार
▸ स्वर संधी, व्यंजन संधी, विसर्ग संधीसमास व त्याचे प्रकार
लिंग विचार
वचन
काळ
विभक्ती
📝 C. वाक्यरचना व शैली (Sentence & Style)
वाक्य विचार
सामान्य रूप
विरामचिन्हे
अलंकार
म्हणी व त्यांचे अर्थ
वाक्यप्रकार
📖 D. शब्दसंपदा (Vocabulary Building)
समानार्थी शब्द
विरुद्धार्थी शब्द
संज्ञा, विशेषण, क्रियापदांचे उदाहरणांनी स्पष्टीकरण
नवनिर्मित शब्द व चलनातील शब्द
📌 E. लेखन व संवाद कौशल्य (Writing Skills)
मराठी पत्र लेखन
निबंध लेखन
संवाद लेखन
रिपोर्ट लेखन
🔠 F. अभ्यासोपयोगी साधने (Study Tools)
मराठी मुळाक्षरे
मराठी बाराखडी
मराठी व्याकरण पीडीएफ (PDF Download)
मराठी व्याकरण Worksheet / Test
Marathi Grammar in English
📘 G. इतर शैक्षणिक विषय (Extra Content)
मराठी भाषा दिन विशेष माहिती
सामान्य ज्ञान – मराठी वाचन
मराठी दिनदर्शिका / कॅलेंडर
Marathi Motivational Books
बालभारती अभ्यासक्रम
स्पर्धा परीक्षा उपयोगी व्याकरण
शब्दसंग्रह – मराठी इंग्रजी शब्द
मराठी भाषा लिपी बोलीभाषा 🌟 मराठी भाषा – एक गौरवशाली ओळख
🌟 मराठी भाषा – एक गौरवशाली ओळख
मराठी ही महाराष्ट्राची राज्यभाषा असून ती भारताच्या २२ अधिकृत भाषांपैकी एक आहे. ही भाषा सुमारे १४ कोटी लोकांची मातृभाषा असून भारतातील तिसऱ्या क्रमांकाची सर्वाधिक बोलली जाणारी भाषा आहे. जागतिक स्तरावर मराठी ही दहाव्या क्रमांकाची सर्वाधिक बोली जाणारी भाषा आहे.
मराठी भाषेचे लिपी स्वरूप देवनागरी आहे. याच लिपीत हिंदी, संस्कृत, कोकणी यासारख्या भाषाही लिहिल्या जातात. देवनागरी लिपी ही वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून अत्यंत परिपूर्ण मानली जाते.
मराठीचा उगम संस्कृत भाषेतून झाला असून ती एक संस्कृतोद्भव आर्य भाषा आहे. “संस्कृत + तद्भव” या रचनेतून मराठीचा भाषिक प्रवास घडलेला आहे. संस्कृत ही जगातील सर्वात प्राचीन भाषा मानली जाते आणि सिंधू संस्कृती ही सर्वात प्राचीन भारतीय संस्कृती म्हणून ओळखली जाते.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठीचा राजकीय आणि प्रशासनिक वापर वाढवून तिला प्रतिष्ठा दिली. त्यांनी अमराठी शब्दांचा वापर टाळण्यासाठी १४०० शब्दांचा मराठी ‘राजव्यवहार कोश’ तयार करून घेतला होता, जो आजही प्रशासनासाठी एक आदर्श मानला जातो.
२७ फेब्रुवारी हा दिवस “मराठी भाषा गौरव दिन” म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी सुप्रसिद्ध साहित्यिक पद्मभूषण कवी वि. वा. शिरवाडकर (कुसुमाग्रज) यांचा जन्मदिन असतो.
✨ भाषा म्हणजे काय? – एक सुंदर मांडणी
“भाषा ही केवळ शब्दांची रचना नव्हे, ती माणसाच्या मनाचा आवाज आहे.”
🔹 भाषा म्हणजे…
भाषा म्हणजे माणसाच्या विचार, भावना, कल्पना आणि अनुभव यांचे व्यक्तीकरण करण्याचे प्रभावी माध्यम. ही एक अशी प्रणाली आहे, जिच्या साहाय्याने आपण इतरांशी संवाद साधतो, माहिती देतो, विचारांची देवाण-घेवाण करतो आणि सामाजिक संबंध प्रस्थापित करतो.
ती केवळ संवादाचे माध्यम नाही, तर संवेदनांचे सेतू, संस्कृतीचे वाहक आणि समाजाच्या संवादाची शुद्ध नाडी आहे.
🌟 भाषेची वैशिष्ट्ये –
भाषेची मूलभूत वैशिष्ट्ये :
1) भाषा म्हणजे विचार व्यक्त करण्याचे साधन
प्रत्येक माणसाच्या मनात जे विचार असतात ते दुसऱ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आवश्यक साधन म्हणजे भाषा.
उदाहरण: “माझं पोट दुखतंय” – हा विचार आपण भाषेच्या साहाय्याने दुसऱ्याला सांगू शकतो.
2. भाषा म्हणजे बोलणे वा व्यवहार करणे
भाषा ही केवळ शब्दसंग्रह नसून, ती व्यवहारक्षम असावी लागते. म्हणजेच, ती संवादाच्या व्यवहारात वापरता आली पाहिजे.
उदाहरण: खरेदी करताना “ही वस्तू कितीला आहे?” असा प्रश्न आपण भाषेने करतो.
3) भाषा ही ध्वनी-प्रधान आहे
भाषेचा प्राथमिक माध्यम म्हणजे ध्वनी. हे ध्वनी शब्दात परिवर्तित होतात आणि हे शब्द वाक्य बनवतात.
प्रत्येक भाषेला स्वतःचे ध्वनीसंच (phonetic system) असतो.
उदाहरण: ‘म’ आणि ‘ब’ हे दोन वेगवेगळे ध्वनी आहेत.
4) भाषा हा शब्द ‘भाष’ या संस्कृत धातूपासून तयार झाला आहे
‘भाष’ म्हणजे बोलणे. या संस्कृत धातूपासून “भाषा” हा शब्द तयार झाला.
त्यामुळे भाषेचा मूलसंदर्भच “बोलणे” आणि “व्यक्त होणे” यांच्याशी निगडित आहे.
5) भाषेचा जन्म मनातील विचार, भावना, कल्पना व्यक्त करताना होतो
जेव्हा मनात काही विचार उमटतात आणि आपण ते इतरांशी शेअर करण्याची गरज अनुभवतो, तेव्हा आपण भाषा वापरतो.
ही प्रक्रिया नैसर्गिक आणि सहज आहे.
6) भाषा म्हणजे विचार व भावना, कल्पनांचे व्यक्त होण्याचे महत्त्वपूर्ण साधन
विचार केवळ अंतर्मनात राहिल्यास त्यांचा उपयोग मर्यादित असतो, पण जेव्हा आपण ते व्यक्त करतो, तेव्हा ते संवादात, शिक्षणात, साहित्यात, विज्ञानात इत्यादी क्षेत्रात उपयोगी ठरतात.
भाषेचे प्रकार :
भाषा विविध स्वरूपांत अस्तित्वात असते. मुख्यतः ती दोन प्रकारांत विभागता येते:
१) नैसर्गिक भाषा / स्वाभाविक भाषा
२) कृत्रिम भाषा / सांकेतिक भाषा
1. नैसर्गिक भाषा :
अर्थ:
जी भाषा माणसाने नैसर्गिकरीत्या शिकली आहे, ज्याचा वापर समाजात संवादासाठी होतो, ती नैसर्गिक भाषा होय.
उदाहरणे: मराठी, हिंदी, इंग्रजी, तमिळ, उर्दू, बांग्ला इत्यादी.
वैशिष्ट्ये:
जन्मत: शिकली जाते (आईबरोबर बोलताना).
ध्वनी, शब्द, व्याकरण, शब्दार्थ यांचे नियम असतात.
समाजात वापरली जाते.
अनेक पिढ्यांमध्ये विकसित होते.
उपयोग: रोजच्या व्यवहारात, साहित्य लेखनात, शिक्षणात.
2. कृत्रिम भाषा / सांकेतिक भाषा :
अर्थ:
- ज्या भाषेमध्ये सांकेतिक खुणा, चिन्हे आणि प्रतीकांचा उपयोग केला जातो, त्या भाषेला ‘सांकेतिक भाषा’ किंवा ‘कृत्रिम भाषा’ असे म्हणतात.
* उदा. चिन्ह, सांकेतिक खूण, प्रतीक. - माणसाने विशिष्ट उद्देशासाठी निर्माण केलेली भाषा. उदाहरणे : संगणक भाषा (C++, Python), सांकेतिक भाषा (मूकबधिरांची साईन लँग्वेज), Morse Code, गणितीय चिन्हे.
वैशिष्ट्ये :
नियमपूर्वक रचलेली.
विशिष्ट क्षेत्रासाठी मर्यादित.
नैसर्गिक संवादासाठी नव्हे, तर विशिष्ट क्रिया वा आदेशासाठी वापरली जाते.
उपयोग: तांत्रिक, वैज्ञानिक, संगणकीय वा विशेष गरजांच्या व्यक्तींसाठी.
भाषेचे इतर प्रकार :
फक्त नैसर्गिक व कृत्रिम भाषांव्यतिरिक्त भाषेचे खालील प्रकारही विचारात घेतले जातात:
१. मुख्य भाषा (Standard Language)
समाजात अधिकृत वा प्रमाण मानली गेलेली भाषा.
शैक्षणिक, प्रशासकीय व साहित्यिक उपयोगात असते.
उदा.: प्रमाण मराठी, प्रमाण हिंदी
२. बोली भाषा (Dialects)
एखाद्या भाषेतील उपप्रकार.
भौगोलिक, सामाजिक किंवा सांस्कृतिक आधारावर विविधतेसह वापरली जाते.
उदा.: मराठीतील कोकणी, वारली, अहirani, वऱ्हाडी बोली
३. लिपीभाषा व अलिखित भाषा
लिपीभाषा: जी भाषा लिहिली जाते – उदा. मराठी (देवनागरी लिपीत)
अलिखित भाषा: जिची लेखी परंपरा नाही – उदा. काही आदिवासी बोली.
४. जीवंत भाषा व मृत भाषा
जीवंत भाषा: सध्या वापरात असलेली – उदा. हिंदी, इंग्रजी, मराठी
मृत भाषा: जी आता कोणत्याही समाजात वापरली जात नाही – उदा. संस्कृत (आज ती बोली म्हणून नाही, परंतु अध्ययनासाठी वापरली जाते)
🔹 भाषेची वैशिष्ट्ये (Language Characteristics)
१. व्यवस्थित रचना असलेली प्रणाली
भाषा ही केवळ शब्दांचा संग्रह नाही, तर ती नियमबद्ध प्रणाली आहे. व्याकरण हे त्या भाषेचे ढाचे असते.
२. ध्वनीप्रधानता
भाषा ही ध्वनीच्या आधारावर निर्माण होते. ती ऐकून शिकता येते. म्हणून लहान मुलं आईचे बोलणे ऐकून भाषा शिकतात.
३. समाजसापेक्षता
भाषा ही समाजाशी निगडित आहे. समाजाशिवाय भाषेचा उपयोग शक्य नाही.
४. चिन्हसंकेतात्मक स्वरूप
भाषेतील शब्द, ध्वनी हे केवळ चिन्ह आहेत, जे विशिष्ट अर्थ दर्शवतात.
५. परिवर्तनशीलता
भाषा कालानुसार बदलते, नवीन शब्द येतात, जुने कालबाह्य होतात.
उदा.: “मोबाईल” हा शब्द ३० वर्षांपूर्वी मराठीत नव्हता.
६. अभिव्यक्तीचे साधन
विचार, भावना, कल्पना, अनुभव व्यक्त करण्यासाठी वापरली जाते.
✒️ लिपी म्हणजे काय?
लिपी म्हणजे लेखनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या चिन्हांची एक सुसंगत पद्धत. म्हणजेच, आपण आपल्या विचार, भावना, अनुभव लेखनाच्या माध्यमातून मांडतो तेव्हा ज्या सांकेतिक खुणा वापरतो, त्यांनाच लिपी म्हणतात. या लिपीतील प्रत्येक चिन्हाला अक्षर म्हणतात.
‘लिपी’ हा शब्द संस्कृतमधील ‘लिप्’ या धातूपासून तयार झाला आहे.
‘लिप्’ म्हणजे सारवणे, माखणे किंवा लिहिणे.
त्यामुळे लिपी म्हणजे विचारांचे लिपन वा अभिव्यक्तीचे लिखित माध्यम.
📚 मराठी लिपी – बाळबोध / देवनागरी लिपी
🔹 बाळबोध लिपी (Balbodh Lipi):
मराठी भाषेचे लेखन बाळबोध लिपीमध्ये होते.
‘बाळबोध’ म्हणजे बालकांनाही बोध होईल, इतकी सहज व स्पष्ट लिपी.
ही लिपी देवनागरी लिपीचा उपप्रकार असून, विशेषतः मराठीसाठी परिष्कृत केली गेली आहे.
तिची रचना अशी आहे की, ती ध्वनीप्रत्येक अक्षराशी जोडलेली असते.
🔹 देवनागरी लिपी (Devanagari Script):
देवनागरी म्हणजे देवांची नगरीतील लिपी – हा शब्द अतिशय प्राचीन आहे.
ही आर्य भाषासमूहातील भाषांसाठी वापरण्यात येणारी प्रमुख लिपी आहे.
संस्कृत, मराठी, हिंदी, कोंकणी, नेपाळी अशा अनेक भाषांमध्ये देवनागरी लिपीचा उपयोग होतो.
देवनागरी लिपी ही विश्वातील सर्वाधिक वापरल्या जाणाऱ्या लिपींमध्ये एक आहे.
🖋️ मराठी लिपीचे वैशिष्ट्ये (Characteristics of Marathi Script):
ध्वनीप्रधान लिपी:
मराठीमध्ये प्रत्येक ध्वनीसाठी स्वतंत्र अक्षर आहे.
उदा. ‘क’, ‘ख’, ‘ग’, ‘घ’, ‘ङ’ हे स्वतंत्र ध्वनी आहेत आणि त्यांना स्वतंत्र चिन्हे आहेत.
रेषांनी बनलेली रचना:
मराठी अक्षरे उभ्या, आडव्या, तिरप्या व गोल रेषांनी तयार होतात.
उदा. ‘म’, ‘घ’, ‘श’ यामध्ये विविध प्रकारच्या रेषा दिसतात.
लेखन दिशा – डावीकडून उजवीकडे:
मराठी लिपी डावीकडून उजवीकडे लिहिली जाते, जसे इंग्रजी, हिंदी इ.
त्यामुळे वाचनप्रक्रिया सोपी आणि नैसर्गिक वाटते.
शिरोरेषा (Head Line):
देवनागरी लिपीची खास ओळख म्हणजे शब्दांवरील आडवी रेघ, जी शिरोरेषा म्हणून ओळखली जाते.
ही शिरोरेषा सर्व अक्षरांना जोडते, त्यामुळे वाचनास सुसंगतता लाभते.
उदा.: मला शाळेत जायचे आहे → या वाक्यातील सर्व शब्दांमध्ये शिरोरेषा आहे.
संयुक्ताक्षरे आणि बाराखडी:
दोन वा अधिक व्यंजन एकत्र आल्यास संयुक्ताक्षरे तयार होतात.
‘क + त = क्त’, ‘ग + य = ज्ञ’
मराठी लिपीत ‘अ’ पासून ‘ज्ञ’ पर्यंत स्वर + व्यंजन यांची बाराखडी शिकवली जाते
Add Your Heading Text Here
📘 व्याकरण म्हणजे काय?
व्याकरण म्हणजे भाषा नीट, शुद्ध आणि शिस्तबद्ध ठेवण्यासाठी ठरवलेले नियम व तत्त्वे.
🔹 व्याकरणाची मूलभूत व्याख्या:
जेणेकरून भाषेचा व्यवहार योग्य, स्पष्ट व शुद्ध रीतीने होईल, अशा नियमांची रचना म्हणजे व्याकरण.
ही नियमपद्धती आपल्याला योग्य रीतीने बोलण्यास, लिहिण्यास आणि विचार व्यक्त करण्यास मदत करते.
यामुळे भाषा केवळ अभिव्यक्तीचं साधन न राहता शिस्तबद्ध ज्ञानपद्धती बनते.
🧠 व्याकरणाचे अर्थविस्तार:
| विधान | अर्थ / स्पष्टीकरण |
|---|---|
| भाषेचा व्यवहार व्यवस्थित चालावा | संवाद करताना गोंधळ टळावा |
| शुद्ध स्वरूपात व्यवहार व्हावा | चुकीचे वाक्यरचना टळावी |
| भाषेला योग्य वळण देणे | विचार स्पष्ट, प्रभावी होण्यासाठी |
| पतंजलींनी ‘शब्दानुशासन’ म्हटले | संस्कृत व्याकरणातील महान ऋषि पतंजली यांनी व्याकरणाला “शब्दावर नियंत्रण” म्हणवले आहे |
| व्याकरण म्हणजे स्पष्टीकरण | प्रत्येक शब्द, त्याचे रूप व उपयोग स्पष्टपणे समजावून सांगणे |
| व्याकरण म्हणजे शब्द लिहिण्याचे शास्त्र | लेखनाची योग्य पद्धत शिकवणारा विज्ञानशाखा |
| ‘वि + आ + करण’ किंवा ‘वि + आ + कृ’ | संस्कृत धातूंमधून व्याकरण हा शब्द तयार झाला, अर्थ – “विशेष रीतीने रचना करणे” |
🏛️ मराठी व्याकरणाचा इतिहास
📍 पहिलं मराठी व्याकरण पुस्तक:
नाव: “महाराष्ट्र भाषेचे व्याकरण”
लेखक: गंगाधर शास्त्री फडके
प्रकाशन वर्ष: 1836
स्थळ: श्रीरामपूर, बंगाल (आता पश्चिम बंगालमधील सेरामपूर)
⮞ हे मराठी भाषेतील पहिले शास्त्रीय व्याकरण समजले जाते, आणि त्यामध्ये मराठी भाषेच्या संरचनेची सुस्पष्ट मांडणी आहे.
🧾 व्याकरणाचे मुख्य कार्य
भाषेचे नियम ठरवणे – शब्दरचना, वाक्यरचना, शब्दांचे उपयोग
शुद्धता राखणे – भाषेतील दोष दूर करणे
समज सुलभ करणे – भाषेतील नियम समजावून देणे
लेखनात वाचनात अचूकता आणणे
🪄 उदाहरण: व्याकरणाची गरज का आहे?
वाक्य 1: “मी शाळा जातो आहे” (योग्य)
वाक्य 2: “मी जातो शाळा आहे” (अयोग्य)
🔍 या दोन्ही वाक्यांत समान शब्द आहेत, पण त्यांची मांडणी चुकीची झाली की अर्थ गोंधळात पडतो. त्यामुळे भाषेची शुद्धता आणि प्रभावीपणा टिकवण्यासाठी व्याकरण आवश्यक आहे.
🔡 व्याकरणाचे प्रमुख घटक (Marathi Grammar Topics):
(हे पुढील भागात विस्ताराने देता येतील)
| घटक | अर्थ |
|---|---|
| नाम | व्यक्ती, वस्तू, ठिकाण यांची नावे |
| सर्वनाम | नामाऐवजी वापरलेले शब्द |
| क्रियापद | कृती दर्शवणारे शब्द |
| विशेषण | नामाचे विशेष गुण सांगणारे शब्द |
| काल, वचन, लिंग, कारक, विभक्ती | वाक्यरचनेतील महत्त्वाचे नियम |
✅ थोडक्यात सारांश:
| मुद्दा | स्पष्टीकरण |
|---|---|
| व्याकरण म्हणजे | भाषा वापरण्याचे शास्त्र |
| उद्देश | शुद्ध, व्यवस्थित व स्पष्ट भाषा वापरणे |
| पतंजलींचे मत | ‘शब्दानुशासन’ – शब्दावर शिस्त ठेवणारे शास्त्र |
| मूळ शब्द | ‘वि + आ + करण’ (विशेष रीतीने बनवणे) |
| मराठीतील पहिलं व्याकरण पुस्तक | 1836, लेखक – गंगाधर शास्त्री फडके |
📚 मराठी व्याकरणाचे १० मुख्य घटक
1️⃣ नाम (Noun)
🔹 अर्थ:
नाम म्हणजे व्यक्ती, वस्तू, स्थळ, प्राणी, भावना, संकल्पना यांची नावे.
🔹 उदाहरणे:
व्यक्ती: राम, राधा, शिक्षक
वस्तू: पेन, पुस्तक, खुर्ची
स्थळ: पुणे, शाळा, बाग
प्राणी: सिंह, घोडा, कुत्रा
संकल्पना: सुख, दुःख, मैत्री
2️⃣ सर्वनाम (Pronoun)
🔹 अर्थ:
नामाऐवजी वापरले जाणारे शब्द म्हणजे सर्वनाम.
🔹 उदाहरणे:
तो, ती, ते, मी, आपण, आम्ही, तुम्ही, हे
वाक्य: राम शाळेत गेला. → तो शाळेत गेला.
3️⃣ क्रियापद (Verb)
🔹 अर्थ:
कृती दर्शवणारे शब्द म्हणजे क्रियापदे.
🔹 उदाहरणे:
खाणे, पिणे, चालणे, झोपणे, शिकणे
वाक्य: मी पुस्तक वाचतो. → ‘वाचतो’ हे क्रियापद आहे.
4️⃣ विशेषण (Adjective)
🔹 अर्थ:
नामाची किंवा सर्वनामाची विशेषता सांगणारे शब्द.
🔹 उदाहरणे:
चांगला, मोठा, गोड, लांब, लाल
वाक्य: गोड आंबा खाल्ला. → ‘गोड’ हे विशेषण आहे.
5️⃣ क्रियाविशेषण (Adverb)
🔹 अर्थ:
क्रियापद, विशेषण, किंवा इतर क्रियाविशेषणांची विशेषता सांगणारे शब्द.
🔹 उदाहरणे:
हळू, जोरात, चांगले, काल, आज
वाक्य: तो हळू बोलतो. → ‘हळू’ हे क्रियाविशेषण आहे.
6️⃣ उभयान्वयी अव्यय (Conjunction)
🔹 अर्थ:
दोन वाक्ये, शब्द, किंवा वाक्यांश जोडणारे शब्द.
🔹 उदाहरणे:
आणि, पण, किंवा, म्हणून, तरीही
वाक्य: राम आणि श्याम खेळत आहेत.
7️⃣ भाववाचक नाम (Abstract Noun)
🔹 अर्थ:
जे डोळ्यांनी दिसत नाही पण मनाने जाणवतात, अशा संकल्पनांची नावे.
🔹 उदाहरणे:
प्रेम, राग, मैत्री, शिक्षण, आनंद
8️⃣ काल (Tense)
🔹 अर्थ:
क्रिया केव्हा घडते यावरून ती भूतकाल, वर्तमानकाल, किंवा भविष्यकाल असते.
🔹 उदाहरणे:
मी शाळेत गेलो. (भूतकाल)
मी शाळेत जातो. (वर्तमानकाल)
मी शाळेत जाईन. (भविष्यकाल)
9️⃣ लिंग (Gender)
🔹 अर्थ:
नामाचे स्त्रीलिंगी वा पुल्लिंगी रूप.
🔹 प्रकार:
पुल्लिंगी: मुलगा, वडील, राजा
स्त्रीलिंगी: मुलगी, आई, राणी
🔟 वचन (Number)
🔹 अर्थ:
नामाचे एकवचनी किंवा बहुवचनी रूप.
🔹 उदाहरणे:
एकवचन: फळ, मुलगा
बहुवचन: फळे, मुलगे
✅ थोडक्यात सारांश:
| घटक | अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| नाम | नाव | घर, राम |
| सर्वनाम | नावाऐवजी | तो, मी |
| क्रियापद | कृती | चालतो |
| विशेषण | नामाची विशेषता | गोड, सुंदर |
| क्रियाविशेषण | क्रियेची विशेषता | हळू, आज |
| अव्यय | जोडणारे शब्द | आणि, पण |
| भाववाचक नाम | भावना | प्रेम, दुःख |
| काल | वेळ | गेला, जातो, जाईल |
| लिंग | स्त्री/पुल्लिंग | राणी, राजा |
| वचन | एकवचनी/बहुवचनी | मुलगा, मुले |
🗣️ वाक्य म्हणजे काय? – (What is a Sentence in Marathi Grammar?)
वाक्य म्हणजे पूर्ण विचार किंवा अर्थ व्यक्त करणारी शब्दांची रचना. जेंव्हा एखादी गोष्ट बोलली किंवा लिहिली जाते आणि ती दुसऱ्याला स्पष्टपणे समजते, तेव्हा त्या गोष्टीला वाक्य असे म्हणतात.
✨ वाक्याची परिभाषा
“ज्या शब्दसमूहातून पूर्ण अर्थ निर्माण होतो, त्यास वाक्य म्हणतात.”
बोलताना किंवा लिहिताना आपण अनेक विचार मांडतो. हे विचार जर स्पष्ट आणि संपूर्ण अर्थाचे असतील, तर ते “वाक्य” होतात.
वाक्य शब्दांपासून किंवा पदांपासून तयार होते, आणि त्याचा उद्देश कोणताही असू शकतो – माहिती देणे, प्रश्न विचारणे, आदेश देणे, भावना व्यक्त करणे इत्यादी.
🧩 वाक्याची रचना (Structure):
| घटक | स्पष्टीकरण |
|---|---|
| शब्द | वाक्याचे प्राथमिक घटक |
| पद | शब्दाचा विशिष्ट प्रकार – नाम, सर्वनाम, क्रियापद, विशेषण इ. |
| वाक्य | पदांचा अथवा शब्दांचा समुच्चय जो पूर्ण विचार सांगतो |
🔠 उदाहरणे:
राम + चित्र + काढतो → राम चित्र काढतो. ✅ (पूर्ण अर्थ आहे)
शब्द + शब्द + शब्द = वाक्य (जर पूर्ण अर्थ असेल)
मी – (हा एक शब्द आहे, पण अपूर्ण अर्थ – म्हणून वाक्य नाही)
📌 वाक्याचे महत्त्व
संवादात स्पष्टीकरणासाठी वाक्य आवश्यक आहे.
भाषिक विचारांची स्पष्ट मांडणी वाक्याने होते.
शिक्षण, साहित्य, पत्रकारिता आणि विज्ञानात वाक्य हे मूलभूत माध्यम आहे.
🔤 वाक्याचे प्रकार (संक्षिप्त ओळख):
| प्रकार | अर्थ |
|---|---|
| विध्यर्थी वाक्य | एखादी गोष्ट सांगणारे – उदा. मी शाळेत जातो. |
| प्रश्नार्थी वाक्य | प्रश्न विचारणारे – उदा. तू कधी आलास? |
| आदेशार्थी वाक्य | आज्ञा देणारे – उदा. इथे बस. |
| उद्गारार्थी वाक्य | भावना व्यक्त करणारे – उदा. व्वा! किती सुंदर! |
📝 निष्कर्ष:
वाक्य हे भाषेचे हृदय आहे. ज्या क्षणी एखादा विचार पूर्ण होतो, त्या क्षणी वाक्याचा जन्म होतो. विचार → शब्द → पद → वाक्य → अर्थपूर्ण संवाद – हा संपूर्ण भाषिक प्रवास वाक्यामुळेच शक्य होतो.
🧠 वर्कशीट: वाक्य ओळखा – अभ्यासासाठी
🔹 प्रश्न 1: योग्य वाक्य निवडा
राम शाळेत जातो. ✅
राम शाळेत. ❌
जातो. ❌
🔹 प्रश्न 2: पूर्ण अर्थ असलेल्या वाक्यांना ✔️ करा
मी अभ्यास करतो. ✔️
शाळेत अभ्यास. ❌
ती खेळते. ✔️
🔹 प्रश्न 3: खालील शब्द वापरून वाक्य तयार करा
(राम, खेळतो, बागेत) → ______________________
(आई, स्वयंपाक, करते) → ______________________
🧠 वर्कशीट: वाक्य ओळखा – अभ्यासासाठी
🔹 प्रश्न 1: योग्य वाक्य निवडा
राम शाळेत जातो. ✅
राम शाळेत. ❌
जातो. ❌
🔹 प्रश्न 2: पूर्ण अर्थ असलेल्या वाक्यांना ✔️ करा
मी अभ्यास करतो. ✔️
शाळेत अभ्यास. ❌
ती खेळते. ✔️
🔹 प्रश्न 3: खालील शब्द वापरून वाक्य तयार करा
(राम, खेळतो, बागेत) → ______________________
(आई, स्वयंपाक, करते) → ______________________
🔤 शब्द म्हणजे काय?
“शब्द हे भाषेचे मूलतत्त्व आहे. शब्दांशिवाय कोणतीही भाषा अस्तित्वात असू शकत नाही.”
🧠 परिभाषा:
शब्द म्हणजे अशा अक्षरसमूहाचा एक रचना, ज्याला एक निश्चित अर्थ असतो. जेव्हा काही अक्षरे ठराविक क्रमाने एकत्र येतात आणि त्यातून एखादा अर्थपूर्ण घटक तयार होतो, तेव्हा त्याला “शब्द” असे म्हणतात.
🔍 शब्दाची वैशिष्ट्ये:
1️⃣ शब्द हा अक्षरांचा समूह असतो.
उदाहरण:
अ + म + रा + व + ती = अमरावती → एक अर्थपूर्ण शब्द
2️⃣ प्रत्येक शब्दाचे स्वतःचे स्वतंत्र अस्तित्व व अर्थ असतो.
उदाहरण:
“पाणी” – जीवनासाठी आवश्यक असा पदार्थ
“शाळा” – शिक्षण घेण्याचे ठिकाण
3️⃣ शब्द हे वाक्यांचे घटक असतात.
वाक्य बनते → शब्द + शब्द + शब्द
उदा.: राम + घरी + जातो. → हे तीन शब्द एकत्र येऊन पूर्ण वाक्य तयार करतात.
📘 रचनात्मक मांडणी:
| 🔡 घटक | 🧩 स्पष्टीकरण |
|---|---|
| अक्षर | भाषेचे लहानतम घटक – उदा. अ, म, र, व… |
| शब्द | अक्षरांचा समूह, ज्याला अर्थ असतो – उदा. अमरावती |
| वाक्य | शब्दांचा अर्थपूर्ण समूह – उदा. अमरावती महाराष्ट्रातील शहर आहे. |
🧾 उदाहरणे:
| अक्षरसमूह | शब्द | अर्थ |
|---|---|---|
| म + न + द + र | मंदिर | देवपूजेचे ठिकाण |
| प + स + र + ा | पसरा | अंथरलेला कपडा / विस्कळीत स्थिती |
| स + र + द + ा + र | सरदार | नेता / सेनापती |
🗂️ शब्दाचे महत्त्व:
शब्दांशिवाय संवाद होऊ शकत नाही.
भाषा, साहित्य, कविता, शास्त्र, कलेतील प्रत्येक अभिव्यक्ती ही शब्दांच्या साहाय्याने घडते.
विचारांना रूप देणारे सर्वप्रथम माध्यम म्हणजे शब्द.
✅ निष्कर्ष:
शब्द हे भाषेचे हृदय आहे. अक्षरांपासून तयार होणारा हा छोटा घटक, माणसाच्या विचारविश्वाला, साहित्याला, आणि संवादाला एक सुसंगत रूप देतो.
📝 शब्द – टेस्ट (शालेय कार्यपत्रिका)
🔹 प्रश्न 1: बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ)
१. “शब्द” म्हणजे काय?
A) अक्षरांचा एक अपूर्ण समूह
B) अर्थपूर्ण अक्षरसमूह ✅
C) वाक्यांचा समूह
D) केवळ ध्वनींचा समूह
२. “अमरावती” या शब्दात किती अक्षरे आहेत?
A) 3
B) 5
C) 6 ✅
D) 4
३. खालीलपैकी कोणता शब्द पूर्ण अर्थ सांगतो?
A) अ + म
B) रा
C) रा + म = राम ✅
D) ती
🔹 प्रश्न 2: रिकामी जागा भरा
१. शब्द म्हणजे _________ समूह ज्याला काही अर्थ असतो.
→ अक्षरांचा
२. अक्षर + अक्षर = ________
→ शब्द
३. “शाळा” हा शब्द _______ अक्षरांपासून बनलेला आहे.
→ 4
🔹 प्रश्न 3: योग्य जुळवा
| अ | ब |
|---|---|
| मंदिर | देवपूजेचे स्थान |
| शाळा | शिक्षणाचे ठिकाण |
| पाणी | जीवनासाठी आवश्यक |
🔡 पद म्हणजे काय?
✨ परिभाषा:
“वाक्यात वापरात आलेल्या शब्दाच्या बदललेल्या रूपाला पद म्हणतात.”
भाषेमध्ये जेव्हा शब्दाला विशेष विभक्ती, काळ, लिंग, किंवा वचनानुसार बदललं जातं, तेव्हा त्या बदललेल्या रूपाला “पद” असे म्हणतात.
🧩 उदाहरण:
| मूळ शब्द (शुद्ध रूप) | बदललेले रूप (पद) | कारण / प्रयोग |
|---|---|---|
| शाळा | शाळेत | स्थळ दर्शवण्यासाठी ‘-त’ प्रयोग |
| राम | रामाने | करणारे दर्शवण्यासाठी |
| आई | आईला | कर्म दर्शवणारा प्रयोग |
🔍 प्रकृती व विकृती
प्रकृती = मूळ शब्द
विकृती = त्याचे बदललेले रूप → पद
उदाहरण:
शब्द: शाळा → (प्रकृती)
पद: शाळेत → (विकृती)
➡️ शाळा + -त (विभक्ती प्रत्यय) = शाळेत
🧠 वाक्य व पदांचे नाते
एक वाक्य बनण्यासाठी शब्द किंवा पदांची आवश्यकता असते.
वाक्यात वापरात असलेले शब्द हे बहुधा पदांच्या स्वरूपात असतात.
📝 वाक्य उदाहरणे:
माझी शाळा सुटली.
→ “शाळा” = शब्द / पद (विभक्ती नसलेला)मी शाळेत जातो.
→ “शाळेत” = पद (विभक्तीयुक्त रूप)शब्द + शब्द + शब्द = वाक्य
पद + पद + पद = वाक्य (वास्तविक संवादात हेच अधिक प्रमाणात असते)
🔠 शब्द ↔ पद – तुलना
| बाब | शब्द | पद |
|---|---|---|
| स्वरूप | मूळ | बदललेले |
| वाक्ये | वापराआधी | वापरात |
| उदाहरण | शाळा | शाळेत, शाळेची, शाळेला |
📌 निष्कर्ष:
पद म्हणजे वाक्यात वापरासाठी योग्य स्वरूपात रूपांतरित केलेला शब्द.
ते विभक्ती, काळ, लिंग, वचन इत्यादीनुसार बदलत जातात. पदाचे योग्य ज्ञान म्हणजेच वाक्यरचनेतील शुद्धता.
📝 Test: पद म्हणजे काय?
🔹 प्रश्न 1: बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ)
१. ‘पद’ म्हणजे काय?
A) अक्षरांचा समूह
B) वाक्याचा शेवटचा भाग
C) वाक्यात वापरलेला शब्दाचे बदललेले रूप ✅
D) नाम किंवा सर्वनाम
२. खालीलपैकी कोणता शब्द “पद” आहे?
A) शाळा
B) शाळेचा ✅
C) राम
D) चित्र
३. पद म्हणजे कोणत्या दोन गोष्टींवर आधारित असतो?
A) काळ आणि लिंग
B) वचन आणि वर्ण
C) काळ आणि विभक्ती ✅
D) वर्ण आणि संज्ञा
🔹 प्रश्न 2: रिकामी जागा भरा
१. वाक्यात योग्य प्रकारे वापरलेल्या शब्दाच्या रूपाला ________ म्हणतात.
→ पद
२. शाळा + त = _______
→ शाळेत
३. शब्द = __________ + विकृती
→ प्रकृती
🔹 प्रश्न 3: योग्य जोडी लावा
| अ | ब |
|---|---|
| राम | रामाने |
| घर | घरी |
| नदी | नदीवर |
| शाळा | शाळेला |
🔹 प्रश्न 4: खालील वाक्यांमधील ‘पद’ ओळखा
ती बाजारात गेली.
→ बाजारात = पदमी मित्राला पत्र लिहिले.
→ मित्राला, लिहिले = पदे
🔠 अक्षर म्हणजे काय?
“अक्षर म्हणजे अशा ध्वनीचिन्हांचे लिपीतील चिन्ह, जे भाषेचा मूलभूत घटक असते आणि स्वतःचा उच्चार असतो.”
✨ परिभाषा:
अक्षर हा शब्द “अ + क्षर” असा बनलेला आहे,
ज्याचा अर्थ: “नष्ट न होणारा”
("क्षर"= नष्ट होणारे;"अ"= नकारार्थी उपसर्ग)
म्हणून ‘अक्षर’ म्हणजे नाश न होणारी भाषेची मूलभूत घटक.
🔊 अक्षर म्हणजे काय?
अक्षर म्हणजे स्वर, व्यंजन किंवा स्वरयुक्त ध्वनीचे चिन्ह
ध्वनीवर आधारित आणि लिपीतील चिन्ह हे अक्षर असते
स्वतःचा अर्थ नसतो, पण शब्द तयार करायला उपयोगी
🧩 उदाहरण:
शब्द: सचिन
→ स + चि + न
→ अक्षर + अक्षर + अक्षर
🧠 अक्षराचे वैशिष्ट्ये:
| वैशिष्ट्य | स्पष्टीकरण |
|---|---|
| 🔹 ध्वनी चिन्ह | प्रत्येक अक्षर हे ध्वनीला दर्शवते |
| 🔹 भाषेचा मूल घटक | शब्द आणि वाक्य तयार करणारे घटक |
| 🔹 अक्षर ≠ शब्द | अक्षर स्वतःमध्ये पूर्ण अर्थ देत नाही |
🔤 अक्षरांचे प्रकार (देवनागरी लिपीनुसार):
| प्रकार | उदाहरण | वर्णन |
|---|---|---|
| स्वर | अ, आ, इ, ई, उ, ऊ… | स्वतः उच्चारित होतात |
| व्यंजन | क, ख, ग, च, ट… | स्वराशिवाय उच्चार होऊ शकत नाही |
| स्वरयुक्त अक्षर | का, कि, कु, गे… | व्यंजन + स्वर मिळून तयार होतात |
🧾 विविध उदाहरणे:
| शब्द | अक्षर विभागणी |
|---|---|
| भारत | भा + र + त |
| गाडी | गा + डि |
| पुस्तक | पु + स् + त + क |
📌 निष्कर्ष:
अक्षर म्हणजे भाषेच्या शुरुवातीचे मूलभूत कण – ध्वनी आणि लिपीचा संगम.
शब्द हे अक्षरांचे समूह असून, अक्षरांशिवाय शब्द अस्तित्वात येऊ शकत नाहीत.
📝 Test: अक्षर म्हणजे काय?
🔹 प्रश्न 1: बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ)
१. ‘अक्षर’ या शब्दाचा अर्थ काय आहे?
A) नष्ट होणारे
B) नष्ट न होणारे ✅
C) मोठा शब्द
D) ध्वनींचा अर्थ
२. खालीलपैकी कोणते अक्षर आहे?
A) घर
B) ग ✅
C) चालतो
D) आकाश
३. अक्षर कोणत्या गोष्टीपासून तयार होते?
A) वाक्य + वाक्य
B) शब्दांचा समूह
C) स्वर किंवा व्यंजन ✅
D) फक्त अर्थ
४. “सचिन” या शब्दात किती अक्षरे आहेत?
A) 2
B) 3 ✅
C) 5
D) 6
🔹 प्रश्न 2: रिकामी जागा भरा
१. अक्षर म्हणजे __________ चिन्ह.
→ ध्वनी
२. अक्षर + अक्षर = __________
→ शब्द
३. ‘अ’ हे एक _________ अक्षर आहे.
→ स्वर
४. ‘क’ हे _________ आहे.
→ व्यंजन
🔹 प्रश्न 3: योग्य जोड्या लावा
| अ | ब |
|---|---|
| क | व्यंजन |
| अ | स्वर |
| का | स्वरयुक्त |
| स + चि + न | सचिन |
🔹 प्रश्न 4: अक्षर ओळखा
खालीलपैकी अक्षरे ओळखा:
अ, ग, त, रा, मा, पा
✅ → अ, ग, त, पा“भारत” या शब्दात किती अक्षरे आहेत?
→ 3 (भा + र + त)
🔤 वर्ण म्हणजे काय?
“तोंडातून निघणाऱ्या मूळ ध्वनीला ‘वर्ण’ असे म्हणतात.“
वर्ण म्हणजे ध्वनीचिन्ह, जे एकटे उच्चारले जाऊ शकते आणि त्याचा विशिष्ट आवाज असतो. हे आवाज लेखनामध्ये चिन्हांद्वारे दर्शवले जातात, आणि हेच चिन्ह म्हणजे वर्ण.
📘 वर्ण आणि ध्वनी यातील नाते:
| 🔈 ध्वनी (Sound) | ✍️ वर्ण (Written Symbol) |
|---|---|
| आवाज जो आपण उच्चारतो | त्याचे लिपीतील चिन्ह |
| मूळ, अपरिवर्तित आवाज | अक्षराच्या आधीचा मूलभूत घटक |
🧠 वर्णाची वैशिष्ट्ये:
वर्ण हे भाषेचे मूल घटक आहेत.
हे स्वर आणि व्यंजन असे दोन प्रमुख भागात विभागले जातात.
देवनागरी लिपीतील वर्णांचे मूळ ब्राह्मी लिपीत आहे.
सर्व शब्द, वाक्ये, भाषा यांचा पाया म्हणजे वर्ण.
🔠 मराठीतील वर्णांची संख्या
| प्रकार | संख्या |
|---|---|
| स्वर | १२ ✅ |
| स्वरादी (अं, अ:) | २ |
| व्यंजन | ३४ ✅ |
| 👉 एकूण | ५० वर्ण |
हीच एक रचना “वर्णमाला” म्हणून ओळखली जाते.
📖 स्वरांची यादी:
अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ, ए, ऐ, ओ, औ
अं (अनुनासिक), अ: (दीर्घ)
🧾 व्यंजनांची यादी (३४):
क वर्ग → क, ख, ग, घ, ङ
च वर्ग → च, छ, ज, झ, ञ
ट वर्ग → ट, ठ, ड, ढ, ण
त वर्ग → त, थ, द, ध, न
प वर्ग → प, फ, ब, भ, म
अन्य → य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ, क्ष, ज्ञ
📚 रोचक माहिती:
मराठी भाषेतील पहिले पुस्तक 1836 मध्ये श्रीरामपूर (बंगाल) येथे प्रकाशित झाले.
याचे नाव होते – “महाराष्ट्र भाषेचे व्याकरण”
लेखक: गंगाधर शास्त्री फडके
🧩 वर्ण ≠ अक्षर ≠ शब्द
| घटक | स्पष्टीकरण |
|---|---|
| वर्ण | उच्चारले जाणारे ध्वनी चिन्ह |
| अक्षर | स्वरयुक्त किंवा व्यंजनयुक्त ध्वनी |
| शब्द | अक्षरांचा अर्थपूर्ण समूह |
📝 Test: वर्ण
🔹 प्रश्न 1: बहुपर्यायी प्रश्न (MCQ)
१. ‘वर्ण’ म्हणजे काय?
A) शब्दांचा समूह
B) वाक्याचा अर्थ
C) तोंडातून निघणारा मूळ ध्वनी ✅
D) अक्षरांचा अर्थ
२. खालीलपैकी कोणता “स्वर” आहे?
A) प
B) आ ✅
C) च
D) ग
३. मराठी भाषेत एकूण किती वर्ण आहेत?
A) 26
B) 48
C) 50 ✅
D) 42
४. देवनागरी लिपीचे मूळ काय आहे?
A) पाली लिपी
B) नागरी लिपी
C) ब्राह्मी लिपी ✅
D) संस्कृत
🔹 प्रश्न 2: योग्य शब्द निवडा (Fill in the blanks)
१. वर्ण म्हणजे __________ ची चिन्हे.
→ ध्वनी
२. मराठी भाषेत ________ स्वर आहेत.
→ १२
३. ‘अं’ आणि ‘अ:’ यांना __________ म्हणतात.
→ स्वरादी
४. एकूण स्वर + व्यंजन = __________ वर्ण
→ ५०
🔹 प्रश्न 3: योग्य जोड्या लावा
| अ | ब |
|---|---|
| क | व्यंजन |
| अ | स्वर |
| अं | स्वरादी |
| देवनागरी | ब्राह्मी पासून तयार |
🔹 प्रश्न 4: वर्गीकरण (स्वर की व्यंजन?)
| अक्षर | स्वर / व्यंजन |
|---|---|
| ग | ________________ |
| ऐ | ________________ |
| भ | ________________ |
| ऊ | ________________ |
उत्तर:
→ ग = व्यंजन, ऐ = स्वर, भ = व्यंजन, ऊ = स्वर
🔊 स्वर म्हणजे काय?
स्वर म्हणजे असे ध्वनी (वर्ण) ज्यांचा उच्चार स्वतःच्या जोरावर आणि स्वतंत्रपणे करता येतो.
स्वरांच्या उच्चारासाठी कोणत्याही दुसऱ्या वर्णाची गरज लागत नाही. उच्चार करताना ओठ, जीभ, दात यांचा परस्पर स्पर्श होत नाही.
🧠 स्वर = सुर
स्वर म्हणजे “संगीतातील सुरांप्रमाणे” शुद्ध, स्वच्छ, आणि आवाजाचे मूळ तत्त्व.
🔠 स्वरांची यादी (एकूण १४ स्वर):
अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ, अं, अ:
| प्रकार | स्वर |
|---|---|
| ह्रस्व | अ, इ, उ, ऋ, लृ |
| दीर्घ | आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ |
| स्वरादी | अं, अ: |
🧩 स्वरांचे उपप्रकार:
| प्रकार | अर्थ | उदाहरणे |
|---|---|---|
| ह्रस्व स्वर | लवकर उच्चारले जाणारे | अ, इ, उ, ऋ, लृ |
| दीर्घ स्वर | दीर्घ उच्चारले जाणारे | आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ |
| संयुक्त स्वर | दोन स्वर एकत्र येतात | ए (अ+इ), ऐ (अ+ई), ओ (अ+उ), औ (अ+ऊ) |
| सजातीय स्वर | एकाच उच्चारस्थानातून | अ-आ, इ-ई, उ-ऊ |
| विजातीय स्वर | वेगवेगळ्या उच्चारस्थानातून | अ-इ, अ-उ |
| अर्ध स्वर | य, र, ल, व | स्वरासारखे उच्चार पण व्यंजन म्हणून वापर |
🔍 विशेष लक्षात ठेवा:
स्वर स्वतः पूर्ण उच्चारले जातात
स्वरांशिवाय शब्द तयार होऊ शकत नाही
मराठी भाषेतील प्रत्येक शब्द स्वरांवर आधारित आहे
📖 उदाहरणे:
| शब्द | स्वर |
|---|---|
| आम | आ |
| इमारत | इ, आ |
| फूल | ऊ |
| ऋषी | ऋ |
| औषध | औ |
🧾 स्वर ≠ व्यंजन (तफावत):
| स्वर | व्यंजन |
|---|---|
| स्वतः उच्चारले जातात | स्वराच्या मदतीशिवाय उच्चार होत नाही |
| १४ स्वर | ३४ व्यंजन |
| मूळ आवाज | सहाय्यक आवाज |
🎯 निष्कर्ष:
स्वर म्हणजे भाषेतील शुद्ध ध्वनी, जे स्वतंत्रपणे उच्चारता येतात.
हेच शब्दांचे पाया असतात आणि भाषेचा आत्मा म्हणून ओळखले जातात.
🔊 स्वरांचे प्रकार व त्यांची उदाहरणे
मराठी व्याकरणात स्वरांचे मुख्यतः पाच प्रकार मानले जातात. प्रत्येक प्रकाराचे स्वरूप, अर्थ, आणि उदाहरणे खाली दिली आहेत.
🟡 १. ह्रस्व स्वर (Short Vowels)
अल्पकाल टिकणारे स्वर म्हणजे ह्रस्व स्वर
उच्चार करताना कमी वेळ लागतो
हे स्वर लवकर उच्चरित होतात
📌 उदाहरणे:
अ, इ, उ, ऋ, लृ
📝 “अजय”, “इमली”, “उपवास”, “ऋषी”, “लृप्त”
🟠 २. दीर्घ स्वर (Long Vowels)
थोडा अधिक वेळ टिकणारे स्वर म्हणजे दीर्घ स्वर
उच्चार करताना जास्त वेळ लागतो
दीर्घ स्वरांचा उच्चार प्रभावी आणि स्पष्ट
📌 उदाहरणे:
आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, अः
📝 “आकाश”, “ईशान”, “फूल”, “ओळ”, “औषध”
🔵 ३. संयुक्त स्वर (Diphthongs)
दोन स्वरांच्या संयोगाने तयार होणारा स्वर म्हणजे संयुक्त स्वर
स्वर + स्वर = संयुक्त स्वर
संयुक्त स्वर = दीर्घ स्वर
📌 संयुक्त स्वर तयार होण्याचे सूत्र:
| संयुक्त स्वर | घटक स्वर |
|---|---|
| ए | अ + इ |
| ऐ | आ + इ |
| ओ | अ + उ |
| औ | आ + उ |
📝 “एखादा”, “ऐश्वर्य”, “ओढ”, “औद्योगिक”
🟢 ४. सजातीय स्वर (Homogeneous Vowels)
ज्यांचा उच्चार एकाच उच्चारस्थानातून होतो, ते म्हणजे सजातीय स्वर
📌 उदाहरणे:
अ – आ
इ – ई
उ – ऊ
📝 “इकडे – ईशान”, “उपवास – ऊन”
🔴 ५. विजातीय स्वर (Heterogeneous Vowels)
ज्यांचा उच्चार भिन्न उच्चारस्थानांवरून होतो, ते म्हणजे विजातीय स्वर
📌 उदाहरणे:
अ – इ
अ – उ
अ – ए
इ – ओ
उ – ए
📝 “अमोल”, “इंद्र”, “उद्घोष”, “एरवी”, “ओढ”
✅ टीप (Note):
अं आणि अः हे स्वरादी (विशेष स्वर) म्हणून ओळखले जातात.
संयुक्त स्वर दीर्घ स्वरांत समाविष्ट मानले जातात.
📘 निष्कर्ष:
स्वरांचे प्रकार हे भाषेच्या उच्चारशास्त्रात खूप महत्त्वाचे आहेत.
त्यांचा अभ्यास केल्याने शुद्ध उच्चार, लेखन आणि व्याकरण समजणे सोपे होते.
🔷 स्वरादी म्हणजे काय?
स्वरादी हा मराठी व्याकरणातील एक विशेष प्रकार आहे, ज्यात स्वरासारखा उच्चार होतो पण ते पूर्ण स्वर न मानता स्वरांचे विशेष प्रकार मानले जातात.
🟩 स्वरादी म्हणजे कोणते वर्ण?
अनुस्वार (ं) आणि विसर्ग (ः) हे दोन्ही स्वरादी वर्ण म्हणून ओळखले जातात.
🔹 १) अनुस्वार (ं)
नाकावाटे उच्चार होतो
मूळत: नासिक ध्वनी
स्वराच्या मागे येतो
शब्दात नाकावाटे आवाज निर्माण करतो
उदाहरणे: गंगा, पंखा, संकल्प, मंदिर, संप, संत
🔹 २) विसर्ग (ः)
“ह” सारखा सौम्य ध्वनी
स्वराच्या शेवटी येतो
आवाज थांबताना उच्छ्वासासारखा उच्चार होतो
उदाहरणे: दुःख, निःशब्द, स्वः
🔠 स्वरांचे विशेष प्रकार: अनुस्वार आणि विसर्ग
मराठी व्याकरणानुसार स्वरांचे काही विशेष स्वरचिन्ह आहेत – अनुस्वार (ं) आणि विसर्ग (ः)
हे स्वरांच्या शेवटी येणारे, ध्वनी वाढवणारे आणि अर्थ स्पष्ट करणारे घटक आहेत.
🔵 ४. अनुस्वार (ं)
📘 व्याख्या:
अनुस्वार म्हणजे नाकावाटे उच्चारला जाणारा विशेष स्वरध्वनी, जो स्वर किंवा व्यंजनाच्या मागे येतो आणि त्या शब्दाच्या उच्चारात सांप्रत नासिकता (nasal sound) निर्माण करतो.
🎙️ उच्चार वैशिष्ट्ये:
अनुस्वाराचा उच्चार स्पष्ट आणि नाकावाटे होतो
हे “म्”, “न्”, “ङ”, “ण” इत्यादी” सारखे आवाज निर्माण करतो
अनुस्वार शब्दात एकमेकांतील उच्चार जोडतो
🧩 उदाहरणे:
घंटा, पंख, गंगा, अंबर, आंधळे, संत, अनंत, संप, ओमकार, कंठ, संख्या, संघ, आंबा, पंढरी, बंधन, संकेत, कादंबरी, निरंतर
🔔 “घंटा” → “घन्-टा”
🌊 “गंगा” → “गन्-गा”
🙏 “संत” → “सन्-त”
🔴 ५. विसर्ग (ः)
📘 व्याख्या:
विसर्ग हा एक विशेष स्वरचिन्ह आहे, ज्याचा उच्चार “ह” सारखा मृदू आणि स्वरांच्या नंतर होतो.
🎙️ उच्चार वैशिष्ट्ये:
हासारखा निःस्वासध्वनी निर्माण करतो
नेहमी स्वराच्या शेवटी येतो
लेखनात “:” या चिन्हाने दर्शवतात
🧩 उदाहरणे:
दुःख, सः, प्रःण, दुःखः, निःशब्द, निःस्वास
🗣️ “दुःख” → “दु:ख” (हासारखा उच्चार)
🧠 स्वरमधील समावेश:
| घटक | प्रकार |
|---|---|
| अनुस्वार (ं) | स्वर-सारखे, नासिक ध्वनी |
| विसर्ग (ः) | स्वराच्या नंतरचा ह-ध्वनी |
📌 टीप (Important Notes):
अनुस्वार आणि विसर्ग हे दोघेही स्वरांचा भाग मानले जातात
अनुस्वार अनेकदा व्यंजनाच्या जवळ नाकावाटे उच्चारण्यासाठी वापरला जातो
विसर्ग शब्दाला शक्ती, परिणामकारकता आणि स्पष्टता देतो
🔷 व्यंजन म्हणजे काय? (Vyanjana – Consonants)
ज्या वर्णांचा उच्चार स्वतः पूर्ण होत नाही व ज्यासाठी स्वराची (विशेषतः ‘अ’) मदत लागते, त्यांना ‘व्यंजन’ म्हणतात.
🧠 व्यंजन = वि + जन
वि = विशेष/प्रकट
जन = उत्पत्ती/उच्चारण
म्हणजे व्यक्त होण्यासाठी ज्यांना मदतीची आवश्यकता असते.
🔊 व्यंजनांची वैशिष्ट्ये:
उच्चार करताना तोंड, ओठ, जीभ, दात यांचा परस्पर स्पर्श होतो
उच्चारासाठी स्वरांची मदत लागते – विशेषतः ‘अ’
उच्चार स्वतः पूर्ण होत नाही
काहीसे “लंगडे” म्हणून ओळखले जातात
🔢 मराठीतील एकूण व्यंजनांची संख्या:
✅ ३४ व्यंजने
📚 व्यंजनांचे वर्गीकरण:
व्यंजनांचे वर्गीकरण मुख्यतः उच्चारस्थानावर आधारित केले गेले आहे. त्यात 5 वर्ग, अर्धाक्षरे, अनुस्वार, आणि विशेष व्यंजने समाविष्ट आहेत.
🟦 १) स्पर्श व्यंजन (२५):
उच्चार करताना श्वासाचा स्पर्श तोंडातल्या काही अवयवांना होतो
| वर्ग | वर्ण | उच्चारस्थान |
|---|---|---|
| 1. क वर्ग | क, ख, ग, घ, ङ | कंठ (घसा) |
| 2. च वर्ग | च, छ, ज, झ, ञ | तालू |
| 3. ट वर्ग | ट, ठ, ड, ढ, ण | मूर्धा (तालुच्या वर) |
| 4. त वर्ग | त, थ, द, ध, न | दात |
| 5. प वर्ग | प, फ, ब, भ, म | ओठ |
🟩 २) अंत:स्थ (अर्धस्वर) (4):
हे स्वर आणि व्यंजन यामधले स्वरूप असलेले आहेत
य, र, ल, व
🟨 ३) ऊष्म व्यंजन (4):
हे उच्चार करताना उष्णतेसारखा श्वास बाहेर पडतो
श, ष, स, ह
🟧 ४) अनुस्वार (1):
नासिक ध्वनी
ं (अनुस्वार)
🟫 ५) विसर्ग (1):
सौम्य ‘ह’ सारखा श्वास
ः (विसर्ग)
🔟 एकूण सारांश:
| प्रकार | संख्या |
|---|---|
| स्पर्श व्यंजन | २५ |
| अंत:स्थ (अर्ध स्वर) | ४ |
| ऊष्म व्यंजन | ४ |
| अनुस्वार | १ |
| विसर्ग | १ |
| एकूण | ३५ (कधी कधी ३४ असेही मानले जाते) |
📌 टीप:
“ऱ” (retroflex ‘r’) हे देखील काही वेळा वेगळं व्यंजन मानलं जातं
त्यामुळे काही पुस्तकांमध्ये एकूण व्यंजनांची संख्या ३५ दिली जाते
🗂️ मराठी व्याकरणातील व्यंजनांचे २० प्रकार:
(शास्त्रीय, उच्चारशास्त्रीय व रचनाशास्त्रीय पद्धतीने)
🔹 I. उच्चारस्थानानुसार वर्ग (५ प्रकार – स्पर्श व्यंजन)
हे व्यंजन तोंडाच्या विविध भागांमध्ये निर्माण होतात
| क्र. | नाव | वर्ण | उच्चारस्थान |
|---|---|---|---|
| 1 | कंठ्य | क, ख, ग, घ, ङ | कंठ (घसा) |
| 2 | तालव्य | च, छ, ज, झ, ञ | तालू |
| 3 | मूर्धन्य | ट, ठ, ड, ढ, ण | मूर्धा |
| 4 | दंत्य | त, थ, द, ध, न | दात |
| 5 | ओष्ठ्य | प, फ, ब, भ, म | ओठ |
🔹 II. श्वासवापरावर आधारित (२ प्रकार)
| क्र. | नाव | अर्थ | उदाहरणे |
|---|---|---|---|
| 6 | अल्पप्राण | ज्या व्यंजनांचा उच्चार करताना कमी श्वास लागतो | क, च, ट, त, प |
| 7 | महाप्राण | जास्त श्वास लागणारे व्यंजन | ख, छ, ठ, थ, फ |
🔹 III. ध्वनीस्वरूपावर आधारित (२ प्रकार)
| क्र. | नाव | अर्थ | उदाहरणे |
|---|---|---|---|
| 8 | घोष | कंपन होणारे व्यंजन | ग, ज, ड, द, ब |
| 9 | अघोष | कंपन न होणारे व्यंजन | क, च, ट, त, प |
🔹 IV. नासिक्य व्यंजन (१ प्रकार)
ज्या व्यंजनांचा उच्चार नाकावाटे होतो
| क्र. | नाव | वर्ण |
|---|---|---|
| 10 | नासिक्य | ङ, ञ, ण, न, म |
🔹 V. अंतःस्थ व्यंजन (अर्ध स्वर) (१ प्रकार)
स्वर आणि व्यंजन यांचे मिश्र रूप
| क्र. | वर्ण |
|---|---|
| 11 | य, र, ल, व |
🔹 VI. ऊष्म व्यंजन (१ प्रकार)
ज्या व्यंजनांचा उच्चार करताना उष्णतेसारखा श्वास निघतो
| क्र. | वर्ण |
|---|---|
| 12 | श, ष, स, ह |
🔹 VII. विशेष व्यंजन (२ प्रकार)
स्वराशी संबंधित असलेले ध्वनी चिन्हे
| क्र. | नाव | वर्ण | विशेषता |
|---|---|---|---|
| 13 | अनुस्वार | ं | नासिक ध्वनी – उदा: संकल्प |
| 14 | विसर्ग | ः | सौम्य ‘ह’ उच्चार – उदा: दुःख |
🔹 VIII. जोडाक्षरे / संयुक्त व्यंजन (२ प्रकार)
दोन व्यंजनांचा मिलाफ
| क्र. | नाव | उदाहरणे | टीप |
|---|---|---|---|
| 15 | संयुक्त व्यंजन – क्ष | क्षीर, अक्षर | क + ष |
| 16 | संयुक्त व्यंजन – त्र | त्रास, मंत्र | त + र |
🔹 IX. उच्चारगुणावर आधारित (२ प्रकार)
| क्र. | नाव | अर्थ | उदाहरणे |
|---|---|---|---|
| 17 | अनुनासिक | स्वर किंवा व्यंजनावर अनुस्वारयुक्त उच्चार | आनंद, पंढरी |
| 18 | अनुनादी | शब्दाच्या शेवटी नासिकतेसारखा अल्प स्वर | मांडव, गोंधळ |
🔹 X. विशेष व्यंजन वर्ण (२ प्रकार – ऐच्छिक/पुरवणी)
| क्र. | वर्ण | विशेष उपयोग |
|---|---|---|
| 19 | “ऱ” | काही भाषिक संप्रदाय मानतात |
| 20 | “ळ” | विशेषतः मराठीत प्रचलित |
✅ एकूण संक्षेप:
| श्रेणी | संख्या |
|---|---|
| उच्चारस्थानावर आधारित (स्पर्श) | 5 |
| श्वास/ध्वनीवर आधारित | 4 |
| नासिक/ऊष्म/अर्धस्वर | 6 |
| संयुक्त/विशेष/पुरवणी | 5 |
| एकूण उपप्रकार | 20 |
🔷 व्यंजनाचे सर्व प्रकार – मराठी व्याकरणानुसार
१) स्पर्श व्यंजन (Sparsh Vyanjan)
मुखगुहेतून हवा बाहेर पडताना जीभ कंठ, टाळू, मूर्धा, दात किंवा ओठ यांना स्पर्श करते, त्यावेळी उच्चारले जाणारे वर्ण म्हणजे स्पर्श व्यंजन.
🔹 हे ५ गटांमध्ये विभागलेले आहेत:
| वर्ग | वर्ण | उच्चार स्थान |
|---|---|---|
| कंठ्य | क, ख, ग, घ, ङ | कंठ (घसा) |
| तालव्य | च, छ, ज, झ, ञ | तालू |
| मूर्धन्य | ट, ठ, ड, ढ, ण | मूर्धा |
| दंत्य | त, थ, द, ध, न | दात |
| ओष्ठ्य | प, फ, ब, भ, म | ओठ |
➡ एकूण स्पर्श व्यंजन = २५
२) अनुनासिक व्यंजन (Anunasik Vyanjan)
ज्या वर्णांचा उच्चार नाकावाटे होतो त्यांना अनुनासिक किंवा पंचमवर्ण म्हणतात.
| वर्ण | नाव | दर्शक चिन्ह |
|---|---|---|
| ङ | अंग (गंगा → गङ्गा) | ं |
| ञ | ज्ञान (चंचल → चञ्चल) | ं |
| ण | घंटा → घण्टा | ं |
| न | मंदिर, संकल्प | ं |
| म | कमळ, अम्बुज | ं |
➡ अनुस्वार (ं) हा अनुनासिकतेचे चिन्ह दर्शवतो.
३) अंतःस्थ व्यंजन (Antahstha Vyanjan / अर्ध स्वर)
स्वर आणि व्यंजन यांच्या मधल्या ध्वनींना अंतःस्थ किंवा अर्धस्वर म्हणतात.
| वर्ण | उदाहरण |
|---|---|
| य | योग |
| र | रस्ता |
| ल | लहान |
| व | वारा |
४) उष्म/घर्षक व्यंजन (Ushma Vyanjan)
ज्या व्यंजनांचा उच्चार करताना दमासारखा श्वास बाहेर पडतो, त्यांना उष्म व्यंजन म्हणतात.
| वर्ण | उदाहरण |
|---|---|
| श | शाळा, शिक्षक |
| ष | षट्कोन, विष्णू |
| स | सर, संस्कार |
| ह | हवा, हत्ती |
५) महाप्राण व्यंजन (Mahapran Vyanjan)
उच्चार करताना तोंडातून हवा जोरात बाहेर पडते, ते उच्चार ‘ह’च्या आवाजासारखे असतात.
| वर्ण | उदाहरण |
|---|---|
| ख | खाना |
| घ | घर |
| झ | झाड |
| ठ | ठसा |
| ढ | ढोल |
| थ | थांब |
| ध | धरण |
| फ | फूल |
| भ | भारत |
| श, ष, स, ह – यांनाही महाप्राण मानले जाते. |
➡ महाप्राण एकूण = १४
६) अल्पप्राण व्यंजन (Alpapran Vyanjan)
उच्चार करताना कमी श्वास लागतो.
| वर्ण | उदाहरण |
|---|---|
| क | कला |
| च | चमचा |
| ट | टोपली |
| त | तमाशा |
| प | पक्षी |
| इत्यादी… (महाप्राणांखेरीज उरलेले सर्व) |
➡ अल्पप्राण एकूण = २०
📚 मराठी व्याकरणातील व्यंजनांचे विविध प्रकार (18 प्रमुख प्रकार)
1) स्पर्श व्यंजन (Sparsh Vyanjan)
उच्चार करताना जीभ कंठ, टाळू, मूर्धा, दात किंवा ओठ यांना स्पर्श करते.
🔹 उदाहरणे: क, ख, ग, च, ज, ट, ठ, त, द, प, ब
🔹 एकूण: २५ वर्ण
🔹 उपप्रकार: कंठ्य, तालव्य, मूर्धन्य, दंत्य, ओष्ठ्य
2) अनुनासिक व्यंजन (Anunasik Vyanjan)
उच्चार नाकावाटे होतो. यांना ‘पंचमवर्ण’ किंवा ‘परसवर्ण’ म्हणतात.
🔹 उदाहरणे: ङ, ञ, ण, न, म
🔹 दर्शक चिन्ह: अनुस्वार (ं)
🔹 उदाहरण शब्द: गंगा, चंचल, मंदिर
3) अंतस्थ व्यंजन (Antahstha Vyanjan)
स्वर व व्यंजन यांच्यातील स्वरूप, अर्ध स्वर मानले जातात.
🔹 वर्ण: य, र, ल, व
🔹 उदाहरणे: योग, रस्ता, लाडू, वर
4) उष्म / घर्षक व्यंजन (Ushma Vyanjan)
उच्चार करताना दमासारखा श्वास बाहेर पडतो.
🔹 वर्ण: श, ष, स, ह
🔹 उदाहरण: शाळा, विष्णू, संस्कार, हत्ती
5) महाप्राण व्यंजन (Mahapran Vyanjan)
उच्चार करताना तोंडातून अधिक दम किंवा जोरात हवा बाहेर टाकली जाते.
🔹 उदाहरण: ख, घ, झ, ठ, ढ, थ, ध, फ, भ, श, ष, स, ह
🔹 एकूण: १४ महाप्राण
6) स्वतंत्र व्यंजन (Swatantra Vyanjan)
उच्चारासाठी स्वराची गरज नसते; स्वतंत्ररित्या उच्चारता येतात.
🔹 उदाहरणे: ळ, ऱ
🔹 यांचा स्वतंत्र आवाज स्वरांशिवाय तयार होतो.
7) संयुक्त व्यंजन (Samyukt Vyanjan)
दोन व्यंजन एकत्र येऊन तयार होतात. अक्षरजोडी (जोडाक्षरे).
🔹 उदाहरणे: क्ष = क + ष, त्र = त + र, ज्ञ = ज + ञ
🔹 वापर: अक्षर, मंत्र, ज्ञान
8) कठोर व्यंजन (Kathor Vyanjan)
उच्चार करताना आवाज अधिक टणक व स्पष्ट होतो. अघोष गट.
🔹 उदाहरणे: क, ख, च, छ, ट, ठ, त, थ, प, फ
9) मृदू व्यंजन (Mrudu Vyanjan)
उच्चार करताना आवाज सौम्य/मृदू असतो. घोष गट.
🔹 उदाहरणे: ग, घ, ज, झ, ड, ढ, द, ध, ब, भ
10) द्वित्व व्यंजन (Dwitva Vyanjan)
एकच व्यंजन दोनदा सलग येते.
🔹 उदाहरणे: शुद्ध (द्वित्व ‘द’), बंध्ध (द्वित्व ‘ध’)
🔹 यामध्ये उच्चार थोडा दीर्घ होतो.
11) ‘र’ जोडाक्षर व्यंजन (Ra Jodakshar)
‘र’ इतर व्यंजनांबरोबर जोडून लिहिले जाते.
🔹 उदाहरणे: क्र (क + र), त्र (त + र), प्र (प + र)
🔹 लिहिताना ‘र’ वर किंवा खाली जोडले जाते.
12) कंठ्य व्यंजन (Kanthya Vyanjan)
कंठातून उच्चारले जाणारे.
🔹 वर्ण: क, ख, ग, घ, ङ
🔹 स्थान: गळा/घसा
13) तालव्य व्यंजन (Talavya Vyanjan)
तालू (जिभेचा वरचा भाग) स्पर्श करून उच्चारले जातात.
🔹 वर्ण: च, छ, ज, झ, ञ
14) मूर्धन्य व्यंजन (Murdhanya Vyanjan)
जिभेचा टोकाचा भाग मूर्धा (तोंडाचा वरचा भाग) स्पर्श करून.
🔹 वर्ण: ट, ठ, ड, ढ, ण
15) ओष्ठ्य व्यंजन (Oshthya Vyanjan)
उच्चार करताना ओठांचा वापर होतो.
🔹 वर्ण: प, फ, ब, भ, म
16) दंत-तालव्य व्यंजन (Dant-Talavya)
उच्चार करताना जीभ दातांच्या जवळ व तालूच्या मध्ये जाते.
🔹 स्वरूप: विशिष्ट शब्दरचना, काही भाषांमध्ये आढळतात (उदाहरण: संस्कृत प्रभावी शब्द)
17) कंठोष्ठ्य व्यंजन (Kanthoshthya Vyanjan)
उच्चार करताना कंठ व ओष्ठ (घसा + ओठ) यांचा संयोग होतो.
🔹 मराठीत हे फारसे प्रचलित नाहीत पण भाषावैज्ञानिक दृष्टिकोनातून नोंदवले जातात.
18) दंतोष्ठ्य व्यंजन (Dantoshthya Vyanjan)
जीभ दात आणि ओठ यांच्या संयोगाने उच्चारली जाते.
🔹 हे व्यंजन प्रामुख्याने प्राकृत, पाली आणि इतर भारोपीय भाषांमध्ये दिसतात.
📌 टीप:
वरीलपैकी काही प्रकार भाषाशास्त्रीय दृष्टिकोनातून वर्गीकरण केले जातात, मराठी प्राथमिक शिक्षणात त्यांचा थेट उल्लेख कमी प्रमाणात आढळतो.