🌟 सर्वनाम (Pronoun) : सर्वनामाचे प्रकार
📘 सर्वनाम म्हणजे काय? (What is a Pronoun?)
सर्वनाम म्हणजे नामाऐवजी वापरले जाणारे शब्द.
सर्वनाम (Sarvanam) हा शब्द त्या शब्दासाठी वापरला जातो जो एखाद्या नामा (Noun) ऐवजी येतो. म्हणजेच नाव पुन्हा पुन्हा वापरण्याऐवजी सर्वनाम वापरले जाते.
🧠 सर्वनामाची व्याख्या:
“नामाऐवजी वाक्यात वापरले जाणारे शब्द म्हणजे सर्वनाम.”
👉 उदाहरण:
राम शाळेत जातो. राम अभ्यास करतो.
हे वाक्य बदलून:
राम शाळेत जातो. तो अभ्यास करतो.
इथे “तो” हा शब्द “राम” साठी वापरला आहे. तोच सर्वनाम आहे.
🔢 सर्वनामाचे प्रकार (Types of Pronouns in Marathi):
मराठीत खालीलप्रमाणे प्रमुख सर्वनामाचे प्रकार आहेत:
1. 👤 पुरुषवाचक सर्वनाम/व्यक्तिवाचक सर्वनाम
(Personal Pronoun)
व्यक्तीला दर्शवणारे सर्वनाम.
मी, तू, तो, ती, ते, आम्ही, तुम्ही,आपण स्वतः
ते तीन प्रकारांत विभागले जातात:
➤ 1.1 प्रथम पुरुषवाचक सर्वनाम (First Person):
स्वतःविषयी वापरलेली सर्वनामे
मी, आम्ही,आपण, स्वतः
उदाहरण: मी अभ्यास करतो.
➤ 1.2 द्वितीय पुरुषवाचक सर्वनाम (Second Person):
ज्यांच्याशी बोलतो त्यांच्याविषयी वापरलेली सर्वनामे
तू, तुम्ही,आपण
उदाहरण: तू वेळेवर आला.
➤ 1.3 तृतीय पुरुषवाचक सर्वनाम (Third Person):
कोणत्याही तिसऱ्या व्यक्तीचा (ज्यावर बोलणे चालू आहे) उल्लेख करतात, पण ते स्वतः बोलणारे किंवा ऐकणारे नसतात, त्यांना “तृतीय पुरुषवाचक सर्वनाम”
तो, ती, ते, हे, त्या
उदाहरण: तो खेळतो. ती शिकते.
2. 🔍 निर्देशवाचक सर्वनाम/दर्शकवाचक
सर्वनाम (Directional Pronoun, Indicative Pronoun , Demonstrative Pronoun)
ज्याद्वारे एखाद्या वस्तू, व्यक्ती किंवा स्थळाकडे निर्देश केला जातो.
उदाहरण: हा, ती, ते, तो, ही, हे, त्या
👉 ही फुले सुंदर आहेत.
3. ❓प्रश्नवाचक सर्वनाम/ प्रश्नार्थक सर्वनाम (Interrogative Pronoun)
प्रश्न विचारण्यासाठी वापरले जाणारे सर्वनाम.
उदाहरण: कोण, काय, कुणी, कसे, केव्हा, का
👉 कुणी सांगितले?
👉 काय घडले?
4. 🔁 परस्मैपद / अपादानवाचक सर्वनाम/आत्मवाचक सर्वनाम (Reflexive Pronoun)
स्वतःवर क्रिया परत येते अशा सर्वनामाला परस्मैपद म्हणतात.
उदाहरण: स्वतः, स्वतःला, स्वतःचे
👉 तो स्वतः अभ्यास करतो.
5. 📌 संबंधवाचक सर्वनाम/ संबंधनिर्देशक सर्वनाम (Relative Pronoun)
हे सर्वनाम एका वाक्याचे दुसऱ्या भागाशी संबंध जोडतात.
उदाहरण: जो, जी, जे, जेव्हा, जसा
👉 जो मुलगा अभ्यास करतो, तो यशस्वी होतो.
6. 🔄 अपरिमित सर्वनाम/अनिश्चित सर्वनाम (Indefinite Pronoun)
जे अज्ञात किंवा निश्चित नसलेल्या व्यक्ती/वस्तू दर्शवतात.
उदाहरण: कोणी, काही, प्रत्येक, सर्व, कुणीतरी
👉 कुणीतरी दार वाजवले.
👉 सर्वजण आले.
7. ♻ पुनरुक्त सर्वनाम / जोर देणारे सर्वनाम, बलवाचक सर्वनाम, Emphatic Pronoun
हे विशेषतः जोर देण्यासाठी वापरले जातात.
उदाहरण: स्वतःच, तोच, हाच
👉 हाच विद्यार्थी शाळेचा सर्वोत्तम आहे.
8. 👫 उभयान्वयी सर्वनाम/परस्परवाचक सर्वनाम (Reciprocal Pronoun)
परस्पर संबंध दाखवणारे सर्वनाम.
उदाहरण: एकमेकांना, एकमेकांचे
👉 ते एकमेकांवर प्रेम करतात.
✅ सर्वनाम वर्गीकरण तक्त्याच्या स्वरूपात
प्रकार | उदाहरणे | अर्थ |
---|---|---|
पुरुषवाचक | मी, आम्ही, तू, तुम्ही, तो, ती, ते, मला, त्याला, तिला, आम्हाला, तुमचा, तिचा | व्यक्ती दर्शवणारे |
दर्शकवाचक | हा, ही, हे, तो, ती, ते, त्या, हाच, तोच, तीच, तेच | एखाद्या व्यक्ती/वस्तूकडे निर्देश करणारे |
प्रश्नार्थक | कोण, काय, केव्हा, कुठे, कसा, कशी, कसे, का, कुणी | प्रश्न विचारणारे |
आत्मवाचक | स्वतः, स्वतःला, स्वतःचे, स्वतःच्या, स्वतःमध्ये | स्वतःवर क्रिया परत येणारे |
संबंधवाचक | जो, ज्या, जे, ज्याने, ज्याला, ज्याचे, जसे, जेव्हा | दोन वाक्ये जोडणारे |
अनिश्चित | कोणी, काही, प्रत्येक, सर्व, कुणीतरी, कोठलाही, कोठेही, काहीतरी | अज्ञात किंवा अनिश्चित व्यक्ती/वस्तू |
बलवाचक | हाच, हिच, हेच, तोच, तीच, तेच, स्वतःच | विशेष जोर देणारे |
परस्परवाचक | एकमेकांना, एकमेकाचे, एकमेकांमध्ये, एकमेकांपासून | परस्पर संबंध दर्शवणारे |
✅ सर्वनाम वर्गीकरण तक्त्याच्या स्वरूपात
➤ प्रकार: पुरुषवाचक
उदाहरणे: मी, आम्ही, तू, तुम्ही, तो, ती, ते, मला, त्याला, तिला, आम्हाला, तुमचा, तिचा
अर्थ: व्यक्ती दर्शवणारे
➤ प्रकार: दर्शकवाचक
उदाहरणे: हा, ही, हे, तो, ती, ते, त्या, हाच, तोच, तीच, तेच
अर्थ: एखाद्या व्यक्ती/वस्तूकडे निर्देश करणारे
➤ प्रकार: प्रश्नार्थक
उदाहरणे: कोण, काय, केव्हा, कुठे, कसा, कशी, कसे, का, कुणी
अर्थ: प्रश्न विचारणारे
➤ प्रकार: आत्मवाचक
उदाहरणे: स्वतः, स्वतःला, स्वतःचे, स्वतःच्या, स्वतःमध्ये
अर्थ: स्वतःवर क्रिया परत येणारे
➤ प्रकार: संबंधवाचक
उदाहरणे: जो, ज्या, जे, ज्याने, ज्याला, ज्याचे, जसे, जेव्हा
अर्थ: दोन वाक्ये जोडणारे
➤ प्रकार: अनिश्चित
उदाहरणे: कोणी, काही, प्रत्येक, सर्व, कुणीतरी, कोठलाही, कोठेही, काहीतरी
अर्थ: अज्ञात किंवा अनिश्चित व्यक्ती/वस्तू
➤ प्रकार: बलवाचक
उदाहरणे: हाच, हिच, हेच, तोच, तीच, तेच, स्वतःच
अर्थ: विशेष जोर देणारे
➤ प्रकार: परस्परवाचक
उदाहरणे: एकमेकांना, एकमेकाचे, एकमेकांमध्ये, एकमेकांपासून
अर्थ: परस्पर संबंध दर्शवणारे
🧠 लक्षात ठेवा (Quick Tips)
सर्वनामाचा वापर वाक्य अधिक सोपे व स्पष्ट करतो.
पुनःपुन्हा नाम न वापरता, अर्थ कायम ठेवण्यासाठी सर्वनाम आवश्यक आहे.
प्रत्येक सर्वनामाचा वापर वेगवेगळ्या प्रसंगानुसार होतो.
📚 अभ्यासासाठी काही उदाहरणे
राम शाळेत जातो. तो वेळेवर पोहोचतो. → पुरुषवाचक सर्वनाम
ही पुस्तके नवीन आहेत. → निर्देशवाचक सर्वनाम
काय चालले आहे? → प्रश्नवाचक सर्वनाम
तिने स्वतः अभ्यास केला. → परस्मैपद सर्वनाम
जो विद्यार्थी मेहनत करतो, तो पास होतो. → संबंधवाचक सर्वनाम
🧩 सर्वनाम सराव प्रश्न (Practice Questions)
वाक्यातील सर्वनाम ओळखा:
“मी काल बाजारात गेलो.”योग्य सर्वनाम वापरा:
__ पुस्तक खूप रोचक आहे. (हा / ह्या / हे)दिलेल्या वाक्याला दुसऱ्या प्रकारे लिहा:
“सिमा आली. सीमा हसली.” → सर्वनाम वापरून
📌 निष्कर्ष (Conclusion)
सर्वनाम हे वाक्य रचनेत फार महत्त्वाचे आहे. वेगवेगळ्या प्रकारच्या सर्वनामांचा योग्य वापर वाक्य स्पष्ट आणि प्रभावी बनवतो. त्यामुळे सर्वनामांचे प्रकार, त्यांचे उपयोग आणि उदाहरणे नीट लक्षात घेतल्यास मराठी लेखन आणि भाषणात अचूकता येते.
📤 शेअर करा!
ही माहिती मित्रांना शेअर करा:
🔗 WhatsApp | 📸 Instagram | 🐦 Twitter
💬 FAQ: सर्वनामाबाबत विचारले जाणारे प्रश्न
Q1: सर्वनाम म्हणजे काय?
उत्तर: जे नावाऐवजी वापरले जाते तो शब्द म्हणजे सर्वनाम.
Q2: किती प्रकारचे सर्वनाम असतात?
उत्तर: मराठीत मुख्यतः 8 प्रकारचे सर्वनाम असतात.
Q3: ‘स्वतः’ हा कोणत्या प्रकारात मोडतो?
उत्तर: परस्मैपद सर्वनाम
Test No. :1
प्रश्न 1:
‘मी, तू, तो’ हे कोणत्या प्रकारचे सर्वनाम आहेत?
a) प्रश्नवाचक
b) निर्देशवाचक
c) पुरुषवाचक
d) संबंधवाचक
✅ योग्य उत्तर: c) पुरुषवाचक
🔎 हे सर्व नामाऐवजी वापरले गेलेले – व्यक्ती दर्शवणारे शब्द आहेत.
प्रश्न 2:
‘स्वतः’ हे कोणत्या प्रकारचे सर्वनाम आहे?
a) परस्मैपद
b) उभयान्वयी
c) पुनरुक्त
d) अपरिमित
✅ योग्य उत्तर: a) परस्मैपद
🔎 स्वतः हा शब्द स्वतःवर क्रिया परत येताना वापरला जातो.
प्रश्न 3:
खालीलपैकी कोणते शब्द निर्देशवाचक सर्वनाम आहेत?
a) कोण, काय
b) हा, ती, ते
c) स्वतः, स्वतःचे
d) एकमेकांना, एकमेकाचे
✅ योग्य उत्तर: b) हा, ती, ते
🔎 हे शब्द एखाद्या वस्तूकडे किंवा व्यक्तीकडे निर्देश करतात.
प्रश्न 4:
‘कोण, काय, कधी’ हे कोणत्या प्रकारचे सर्वनाम आहेत?
a) संबंधवाचक
b) निर्देशवाचक
c) प्रश्नवाचक
d) परस्मैपद
✅ योग्य उत्तर: c) प्रश्नवाचक
🔎 प्रश्न विचारण्यासाठी वापरले जाणारे सर्वनाम म्हणजे प्रश्नवाचक.
प्रश्न 5:
‘हाच, तीच, तेच’ या सर्वनामांचा प्रकार कोणता?
a) संबंधवाचक
b) पुनरुक्त
c) अपरिमित
d) निर्देशवाचक
✅ योग्य उत्तर: b) पुनरुक्त
🔎 विशेष जोर देण्यासाठी वापरले जाणारे सर्वनाम म्हणजे पुनरुक्त.
प्रश्न 6:
‘कोणी, काही, सर्व’ हे कोणत्या प्रकारचे सर्वनाम आहेत?
a) अपरिमित
b) प्रश्नवाचक
c) उभयान्वयी
d) परस्मैपद
✅ योग्य उत्तर: a) अपरिमित
🔎 अज्ञात किंवा अनिश्चित गोष्टींसाठी वापरले जातात.
प्रश्न 7:
‘एकमेकांना’ या सर्वनामाचा प्रकार कोणता आहे?
a) परस्मैपद
b) संबंधवाचक
c) उभयान्वयी
d) पुनरुक्त
✅ योग्य उत्तर: c) उभयान्वयी
🔎 परस्पर क्रिया दर्शवणारे सर्वनाम म्हणजे उभयान्वयी.
प्रश्न 8:
‘जो विद्यार्थी अभ्यास करतो, तो पास होतो.’ – इथे ‘जो’ कोणत्या प्रकारचे सर्वनाम आहे?
a) निर्देशवाचक
b) प्रश्नवाचक
c) संबंधवाचक
d) अपरिमित
✅ योग्य उत्तर: c) संबंधवाचक
🔎 हे दोन वाक्यांचे संबंध जोडणारे सर्वनाम आहे.
प्रश्न 9:
‘तू’ या सर्वनामाचा लिंग कोणते आहे?
a) पुल्लिंगी
b) स्त्रीलिंगी
c) नपुंसकलिंगी
d) सर्व लिंगांसाठी वापरले जाऊ शकते
✅ योग्य उत्तर: d) सर्व लिंगांसाठी वापरले जाऊ शकते
🔎 ‘तू’ हे लिंगनिरपेक्ष सर्वनाम आहे.
प्रश्न 10:
‘तुम्ही’ या शब्दाचा वापर कोणत्या ठिकाणी होतो?
a) एकवचनी आदरार्थ
b) बहुवचनी
c) दोन्ही a व b
d) फक्त एकवचन
✅ योग्य उत्तर: c) दोन्ही a व b
🔎 ‘तुम्ही’ हे आदरार्थ एकवचन आणि अनेक व्यक्तींसाठी वापरले जाते.
1. ‘स्वतः’ हे कोणत्या प्रकारचे सर्वनाम आहे?
A) प्रश्नवाचक
B) परस्मैपद
C) संबंधवाचक
D) निर्देशवाचक
✅ उत्तर: B) परस्मैपद
2. खालीलपैकी कोणते सर्वनाम प्रश्न विचारण्यासाठी वापरले जाते?
A) तो
B) कोण
C) आम्ही
D) हाच
✅ उत्तर: B) कोण
3. ‘हाच मुलगा टॉपर आहे’ – या वाक्यातील ‘हाच’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) प्रश्नवाचक
B) उभयान्वयी
C) पुनरुक्त
D) अपरिमित
✅ उत्तर: C) पुनरुक्त
4. ‘कोणी तरी दार वाजवले’ – या वाक्यातील ‘कोणी तरी’ हे सर्वनाम कोणत्या प्रकारात येते?
A) अपरिमित
B) संबंधवाचक
C) निर्देशवाचक
D) परस्मैपद
✅ उत्तर: A) अपरिमित
5. ‘एकमेकांशी भांडले’ – या वाक्यातील ‘एकमेकांशी’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) परस्मैपद
B) उभयान्वयी
C) निर्देशवाचक
D) पुरुषवाचक
✅ उत्तर: B) उभयान्वयी
📝 सर्वनाम MCQ – भाग 2
1. ‘तो’, ‘ती’, ‘ते’ ही सर्वनामे कोणत्या प्रकारात येतात?
A) प्रश्नवाचक
B) निर्देशवाचक
C) पुरुषवाचक
D) परस्मैपद
✅ उत्तर: C) पुरुषवाचक
2. ‘जो मेहनत करतो, तो यशस्वी होतो’ – वाक्यात ‘जो’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) संबंधवाचक
B) प्रश्नवाचक
C) अपरिमित
D) पुनरुक्त
✅ उत्तर: A) संबंधवाचक
3. खालीलपैकी कोणते सर्वनाम आदरार्थ वापरले जाते?
A) तू
B) मी
C) तुम्ही
D) तो
✅ उत्तर: C) तुम्ही
4. ‘माझा, तुझा, त्याचा’ ही कोणत्या प्रकारातली सर्वनाम रूपे आहेत?
A) निर्देशवाचक
B) संबंधवाचक
C) पुरुषवाचक
D) स्वत्ववाचक (Possessive)
✅ उत्तर: D) स्वत्ववाचक
5. ‘ह्या फुलाला स्पर्श करू नकोस’ – या वाक्यातील ‘ह्या’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) प्रश्नवाचक
B) परस्मैपद
C) निर्देशवाचक
D) संबंधवाचक
✅ उत्तर: C) निर्देशवाचक
6. ‘प्रत्येक विद्यार्थ्याने अभ्यास करावा’ – ‘प्रत्येक’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) पुनरुक्त
B) अपरिमित
C) प्रश्नवाचक
D) संबंधवाचक
✅ उत्तर: B) अपरिमित
7. ‘हाच खेळाडू विजेता ठरला’ – ‘हाच’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) निर्देशवाचक
B) पुनरुक्त
C) प्रश्नवाचक
D) परस्मैपद
✅ उत्तर: B) पुनरुक्त
8. ‘तिने स्वतः घरी जेवण बनवले’ – ‘स्वतः’ हे कोणते सर्वनाम आहे?
A) प्रश्नवाचक
B) पुनरुक्त
C) परस्मैपद
D) निर्देशवाचक
✅ उत्तर: C) परस्मैपद
9. ‘एकमेकांच्या मदतीने काम पूर्ण झाले’ – वाक्यातील ‘एकमेकांच्या’ हे सर्वनाम कोणत्या प्रकारात येते?
A) पुरुषवाचक
B) संबंधवाचक
C) उभयान्वयी
D) निर्देशवाचक
✅ उत्तर: C) उभयान्वयी
10. खालीलपैकी कोणते प्रश्नवाचक सर्वनाम नाही?
A) काय
B) कोण
C) ते
D) केव्हा
✅ उत्तर: C) ते